ਮਨਾਂ ਦੀ ਮੈਲ਼

ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਸੁਪਨੇ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਿਨਾਂ ਮਨ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕੀਤਿਆਂ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਬੜਾ ਘੱਟ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੇਧ ਸਮਾਜਕ, ਆਰਥਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਤੇ ਅਗਵਾਈ ਆਮ ਕਰਕੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਮਹੌਲ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੈ਼ਤਾਨ ਬਨਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਸ਼ੈਤਾਨ ਬਿਰਤੀ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋਣ? ਆਮ ਸੁਣਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾ ਹਨ ਕਿ ਅਮੀਰ ਕੋਈ ਜੁਰਮ ਵੀ ਕਰੇ ਤਾਂ ਸਜਾ ਦਾ ਭਾਗੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਆਪਣੀ ਥਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਗਰੀਬ ਆਦਮੀ ਉੱਤੇ ਨਵਾਂ ਲੇਬਲ ਲਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਜੁਰਮ ਦਾ ਭਾਰ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢੇ ਧਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਸਜਾ ਭੁਗਤਨ ਲਈ ਖਰੀਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਪੱਛਮੀ ‘ਸੱਭਿਆ’ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਅਮੀਰ ਔਰਤਾਂ ਡਾਲਰਾਂ ਦੇ ਰੋਅਬ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬਾਂਝਪਣ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਗਰੀਬ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਖਰੀਦ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਗਰੀਬ ਔਰਤਾਂ ਅਮੀਰਾਂ ਵਾਸਤੇ ਭਾੜੇ ਉੱਤੇ ਬੱਚੇ ਜੰਮਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਮੀਰ, ਸੱਭਿਅਕ ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਨਹੀਂ ਥੱਕਦੇ ।

ਮਨੁੱਖੀ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਵਧਦੀ ਮੈਲ਼ ਦਾ ‘ਜਲਵਾ’ ਹਰ ਥਾਵੇਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਧਰਮ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ, ਇਹਨਾਂ ਧਰਮ ਦੇ ਮੋਹਰੀਆਂ ਤੇ ਲੜ ਲੱਗਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੇ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਤੇ ਨੱਕੋਂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਠੂੰਹੇ ਡਿਗਦੇ ਹਨ। ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੀ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਹੀਣਾਂ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੜਾਸ ਭਰੇ ਮਨ ਇਸੇ ਧਾਰਨਾ ਅਧੀਨ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਪੱਲਾ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੋਲਾਂ ਨੂੰ ਕੁਬੋਲ ਬਣਾ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖੜੇ, ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨੂੰ ਮੁਸਲੇ ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਬੋਦੀ ਵਾਲੀ ਲੱਲੀ ਛੱਲੀ ਅਤੇ ਜਾਤ ਤੋਂ ਕੁਜਾਤ ਕਰਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਕੀ ਇਹ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਡੋਰ, ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਪਲਦੀ ਹੈ? ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੇ ਭਗਤ ਕਹਾੳਣ ਵਾਲੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ (ਰੱਬ ਦੇ ਘਰ) ਨੂੰ ਹੀ ਢਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਿਰਫ ਉਹ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਮੈਲ਼ੇ ਹੋਣ। ਨਿਰਮਲ/ਸੱਚੇ ਮਨ ਵਾਲਾ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਰਾਹੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਬਦੀ ਦੇ ਲੜ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ, ਪਰ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਬਦੀ ਦਾ ਢੋਲ ਪਿਟਿੱਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਦੇ ਡਗੇ ਨਾਲ ।

ਗੱਲ ਰੱਬ ਦੇ ਚਾਲੂ ਜਹੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਬੇੜਾ ਗਰਕ ਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਤਿਸੰਗਾਂ, ਜਗਰਾਤਿਆਂ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਸੰਘ ਪਾੜ ਪਾੜ ਕੇ ਟੱਲੀਆਂ-ਛੈਣਿਆਂ ਦੇ ਆਸਰੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਮਾਤਾ ਤੇ ਕਿਹੜਿਆਂ ਬਾਬਿਆਂ ਨੂੰ ਆਵਾਜਾਂ ਮਾਰਦੇ ਹਨ? ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੇ? ਕਥਾ ਕੀਰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਪਰਚਾਰ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ ਮੱਤਾ ਚੰਗਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਨ, ਲੋਭ, ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਤਿਆਗਣ ਦਾ ੳਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਵਾਰੀ ਮਿੱਥੀ ਗਈ ਫੀਸ (ਦਾਨ ਦੱਛਣਾ) ਵਸੂਲ ਕਰਨ ਦੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਨਿਰਮਲ ਚਿੱਤ ਵਾਲੀਆਂ ‘ਬੀਬੀਆਂ ਸੂਰਤਾਂ’ ਮਾਇਆ ਪਿੱਛੇ ਜੂਤ-ਪਤਾਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ ਦੂਜਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਕੀਤੇ ਹਲੀਮੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਚੌਰਾਹੇ ਗੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਹਉਮੈ ਦੇ ਘੋੜੇ ਚੜ੍ਹਕੇ ਵੱਡੇ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਨੀਵਾਂ ਗਿਣਦੇ ਹਨ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਾਕ ‘ਮਿੱਠੁਤ ਨੀਵੀਂ ਨਾਨਕਾ...’ ਇਹ ਮਨਾਂ ਦੀ ਮੈਲ਼ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਮ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਣ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਅੱਖ ਮਾਇਆ ਦੀ ਗਠੜੀ ਤੇ ਧਰੀ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਵਿਚਾਰੇ ਲੋਭੀ ਜੀਊੜੇ। ਇਹੋ ਹਾਲ ਰਾਜਨੀਤਕਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਮੈਲ਼ ਸਮਾਜਾਂ ਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅੰਦਰ ਵਿਰੋਧ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਦੂਜਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫਰਤ, ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋ ਵੰਡਣਾਂ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ, ਕੌਮੀ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਝਗੜੇ ਜੋ ਜੰਗਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਮਨਾਂ ਦੀ ਮੈਲ਼ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਦੀਂ ਕਦੀਂ ਅਪੀਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਵੰਡਦੇ ਹਨ। ਬਿਆਨਾਂ ਦੇ ਡੂੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਬੇਹਿੰਮਤੀ ਨੂੰ ਦਰਦ ਭਰੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਧੋ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਹ ਹੰਝੂੰ ਬੇਵਸੀ ਭਰੇ ਧੋਖੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਆਮ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਜੀਊੜੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉੱਚਾ/ਵੱਡਾ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਕਰਨਾਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਪ ਵੱਡਾ ਬਣਨ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਕਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਮੀਜ਼/ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਵਾਲਾ ਦੱਸਣ ਖਾਤਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਬਦਤਮੀਜ਼ ਦੱਸਿਆ ਜਾਵੇ। ਵੱਡਾ ਕੋਈ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੀ ਫੋਕੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਕੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਈਮਾਨਦਾਰੀ, ਸਚਾਈ, ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਣ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੀ ਪੀੜ ਨੂੰ ਹੰਢਾਅ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਔਖਾ ਰਾਹ ਅਪਨਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨ ਸਮਝਣ ਵਾਲੀ ਬਿਰਤੀ ਅਪਨਾੳਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਮਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਤੇ ਮਨ ਦੀ ਮੈਲ਼ ਧੋਣ ਵਾਸਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣਨ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਲਿਆੳਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ :-

‘ਮਨ ਜੀਤੈ ਜਗੁ ਜੀਤ’

ਟੱਲੀਆਂ ਬਜਾਇਆਂ ਅਤੇ ਟੋਕਰੇ, ਪਰਾਤਾਂ ਭਰ ਭਰ ਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਵੰਡਿਆਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨੀਤ ਨਹੀਂ ਬਦਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਉੱਚਾ ਉੱਠਣ ਵਾਸਤੇ ਦੂਜਿਆ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਕੁਥਾਂਹ ਨਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਦੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਆ ਕੇ ਬਲੈਕ ਬੋਰਡ ਉੱਤੇ ਚਾਕ ਨਾਲ ਇੱਕ ਲਕੀਰ ਖਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਲਕੀਰ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਕਰਕੇ ਦਿਖਾੳਣ। ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸੂਫਾ ਜਿਹਾ ਫੜ ਕੇ ਲਕੀਰ ਨੁੰ ਖੱਬੇ ਪਾਸਿਉਂ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਦੂਜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਉਸ ਲਕੀਰ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਮਿਟਾੳਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਇਸ ਲਕੀਰ ਨੂੰ ਮਟੇਣਾ ਨਹੀ ਛੋਟਾ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਮਾਤ ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਚੁੱਪ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਉੱਠਿਆ ਬਲੈਕ ਬੋਰਡ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਚਾਕ ਲੈ ਕੇ ਅਧਿਆਪਕ ਵੱਲੋਂ ਵਾਹੀ ਲਕੀਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਲਕੀਰ ਖਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਹੀ ਲਕੀਰ ਆਪਣੇ ਆਪ 

ਛੋਟੀ ਹੋ ਗਈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਜਾਂ ਚੰਗਾ ਬਣਨ ਲਈ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੰਗੇ ਤੇ ਵੱਡੇ ਕੰਮ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰਾਹ ਔਖਾ ਹੈ ਪਰ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਮਿਹਨਤ ਕੀਤਿਆਂ ਫਲ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖਣੀ ਹੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਬਿਨਾਂ ਇਹ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਸਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕਾਂ, ਰਾਜਨੀਤਕਾਂ, (ਜੋ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਵਿਰਲੇ ਟਾਵੇਂ ਹੀ ਹਨ) ਨੂੰ ਮੋਹਰੀ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਤਦ ਹੀ ਲੋਕ ਪਾਈਆਂ ਨਵੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਫੜ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹਿੰਸਾ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਝੂਠ, ਨਫਰਤ, ਧੋਖਾ, ਲੁੱਟ, ਬੇਈਮਾਨੀ, ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੱਕ ਮਾਰਨਾ ਆਦਿ ਇਹ ਸਭ ਮਨ ਦੀ ਮੈਲ਼ (ਮਨ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ) ਹਨ । ਮਨਾਂ ਦੀ ਮੈਲ਼ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਗੰਦਾ ਅਤੇ ਪਲੀਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਏ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਹਤਮੰਦ ਉਸਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। 

****